Những đứa
trẻ
lớn
lên từ
những
câu ca dao mẹ
hát mới
thấy
thấm
thía hết
nỗi
thăng trầm
của
cuộc
sống
ông cha. Ca dao như lời gửi gắm
tận
sâu trong tâm hồn
của
những
người
dân xưa.
Những
đề tài ca dao bắt nguồn từ thực tế cuộc sống lao động sản xuất và những sinh
hoạt đời thường, từ những rung động tinh tế trước thiên nhiên, từ đời sống
thuần hậu chất phác của người lao động. Chính vì thế, những hình ảnh ca dao mộc
mạc nhưng mang theo bao hơi thở tâm tình, những nỗi niềm thân phận. Toát lên từ
những lời ca là ý thức về phẩm giá, nhân cách, là những tình cảm thương nhớ đợi
chờ, là khát vọng được sẻ chia, là ước ao về cuộc sống thủy chung mặn nồng.
Ta
hãy nghe những lời tình tự trong mô-tip thân em quen thuộc của ca dao:
Thân
em như tấm lụa đào
Phất
phơ giữa chợ biết vào tay ai
Không
ngẫu nhiên đâu, khi những ví von về người phụ nữa lại gắn với hình ảnh “tấm lụa
đào” gợi cảm, vừa mềm mại dịu dàng như bản tính cố hữu của người phụ nữ, vừa
tươi tắn sắc đào tươi như sức sống mãnh liệt của tâm hồn. Thế nhưng tấm lụa cao
quí ấy đã trở thành món hàng trao đổi – phất phơ giữa chợ. Thân phận người phụ
nữ ngày xưa là thế, mỏng manh, phụ thuộc không biết đi đâu về đâu giữa dòng đời
trong đục khó phân. Bởi thế, lời ca dao như một tiếng than, ngậm ngùi trong câu
hỏi vọng lên biết vào tay ai? Dẫu phải rơi vào những nghịch cảnh như vậy, những
lời ca về thân em vẫn toát lên một niềm kiêu hãnh về phẩm giá:
Thân
em như củ ấu gai
Ruột
trong thì trắng, vỏ ngoài thì đen
Ai
ơi, nếm thử mà xem
Nếm
ra, mới biết rằng em ngọt bùi.
Trong
lời ca dao này, chứa đựng cái nhìn dân gian quanh việc đánh giá hình thức - nội
dung, hiện tượng - bản chất qua một so sánh trực quan với củ ấu gai nhỏ bé. Vẫn
là cách nói nhún nhường thân em, nhưng kín đáo bộc lộ vẻ đẹp “ruột trong thì
trắng” đối lập với vẻ bề ngoài đen đủi xấu xí. Lời nhắn nhủ “ai ơi nếm thử mà
xem” vừa như trách móc, vừa như thiết tha mong mỏi ai ơi kia sẽ đến với nhau vì
cái “ngọt bùi” nồng nàn tình nghĩa. Không chỉ là tiếng nói tỏ bày tấm lòng, bài
ca dao còn ẩn chứa nỗi niềm cay đắng thân phận, bởi lẽ người đời đôi khi lại
phũ phàng thờ ơ với những vẻ đẹp thực chất mà đuổi theo cái hào nhoáng bề
ngoài. Bởi thế, những tâm tình cất lên như một sự cảnh tỉnh, một lời nhắc nhở
con người đến với nhau bằng tấm lòng.
Ca
dao có khả năng chắt lọc nghệ thuật sống từ chính những cái cụ thể gần gũi
trong đời sống hàng ngày để tạo ra những liên tưởng gắn với thế giới tâm hồn
phong phú tinh tế, với những tình cảm phức tạp của con người. Một vị khế chua
mang theo bao xót xa cho tình duyên không trọn vẹn. Những nghịch cảnh bất công
trong cuộc đời cũ luôn là lực cản khiến cho đôi lứa phải chia lìa. Trong những
trái ngang ấy, lời ca dao cất lên bao thiết tha nhung nhớ:
…
Mặt trăng sánh với mặt trời
Sao
Hôm sánh với sao Mai chằng chằng
Mình
ơi! có nhớ ta chăng?
Ta
như sao Vượt chờ trăng giữa trời
Tâm
sự “mình –ta” biết bao quyến luyến! Mô-tip mình - ta bao giờ cũng đọng lại
những ân tình sâu nặng trong đời sống tình cảm của người bình dân. Tình yêu đôi
lứa được sánh với ánh sáng mặt trăng, mặt trời, đặc biệt là các liên tưởng gắn
với sao Hôm sao Mai –tuy hai mà một thật khắng khít. Từ đó hướng tới những giá
trị cao cả bất tử của tình nghĩa dành cho nhau. Và cũng thật thú vị biết bao
khi ánh sao kia lại biến thành “sao Vượt” băng qua bao trở lực đón nhận tình
cảm nồng nàn. Ca dao đã diễn tả nỗi lòng hướng về nhau thật tinh tế:
Khăn
thương nhớ ai
Khăn
rơi xuống đất
Khăn
thương nhớ ai
Khăn
vắt lên vai…
Ta
nghe như có bao dùng dằng thương nhớ trong từng lời nồng nàn. Khăn thương nhớ
ai, đèn thương nhớ ai… từng động tác, từng cái nhìn như mang theo cái bồn chồn
lo lắng cho duyên tình trắc trở. Nhịp thơ dàn trải, mong manh. Có thể hình dung
ra từng cử chỉ, từng động tác dồn nén nhớ thương. Lời ca dao gợi lên bao suy
ngẫm về hoàn cảnh trớ trêu của người phụ nữ không tự định đoạt được duyên tình
của mình. Bức tranh tâm trạng ấy vừa được tạo nên bằng những hình ảnh nối kết
khăn – đèn – mắt, vừa là điệp khúc tâm trạng đầy day dứt “… thương nhớ ai” –
hàm chứa trách móc giận hờn . Khoảnh khắc người con gái đối diện chính mình
cũng là lúc ta nhận ra chiều sâu tâm hồn đằm thắm thủy chung, nhận ra nỗi lòng
ngổn ngang trăm mối tơ vò. Bài ca dao này cũng như một lời ca dao tương tự :
đêm qua ra đứng bờ ao/ trông cá cá lặn trông sao sao mờ…. Mỗi vật được nhắc đến
như chứa đựng trong đó cả tấm tình hướng về nhau. Nhịp lục bát khép lại tâm tư
trĩu nặng:
Đêm
qua em những lo phiền
Lo
vì một nỗi không yên mọi bề
Lời
ca dao kín đáo như oán như than, hé mở bao bất công ngang trái, trắc trở tình
duyên. Không gian cảnh vật như chứa đựng nỗi niềm con người, thành tâm trạng
cất lên lời nhắn nhủ tha thiết. Nhưng có thể thấy cùng với niềm tin son sắt,
tình cảm nhớ nhung, không bao giờ ca dao lại đem đến cảm giác ủy mị yếu đuối mà
luôn đau đáu một tấm òng chung thủy.
Ngay
trong những hoàn cảnh đắng cay chua xót, trong sự cách xa chia lìa, tấm lòng
người bình dân dành cho nhau thật bền bỉ:
Muối
ba năm muối đang còn mặn
Gừng
chín tháng gừng hãy còn cay
Đôi
ta tình nặng nghĩa dày
Có
xa nhau đi nữa ba vạn chín nghìn ngày mới xa
Hình
tượng “muối mặn – gừng cay” từ lâu đã gắn với cuộc sống bình dị của người dân
quê: “Tay bưng đĩa muối chấm gừng – Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau”. Cái
mặn nồng của ân tình, cái cay cực cùng nếm trải đã kết lại những tấm lòng. Thời
gian dù có cách xa, vị đời có thể nhạt nhẽo, nhưng những ân tình đã thành gừng
cay muối mặn thì không có một trở lực nào có thể làm lạt phai. Ân tình ấy được
đo bằng thời gian đời người ba vạn chín nghìn ngày – trăm năm, đã trở thành lẽ
sống đậm đà tình nghĩa thủy chung của dân tộc. Thật cụ thể và sâu sắc biết bao
những lời lẽ mộc mạc mà chắc nịch chi li như vậy, Tình yêu, lòng chung thủy đã
gắn kết nên đôi lứa, giúp con người vượt qua qui luật khắc nghiệt của tạo hoá.
Độ nồng nàn của tình cảm, sức mạnh của tình yêu vượt lên cả cái chết.
Tình
nghĩa trong ca dao phong phú , tinh tế và sâu sắc, trở thành nền tảng đạo lý và
vẻ đẹp tâm hồn của dân tộc. Mỗi lời ca dao mang theo bao tâm tư, khát vọng,
giúp con người vượt lên nghịch cảnh, sống với nhau trọn vẹn nghĩa tình. Cũng
nhờ vậy, những vẻ đẹp cuộc đời đi vào ca dao đáng yêu, đáng quí biết bao. Sức
sống ca dao mãi mãi trường tồn cùng dân tộc, gắn với vẻ đẹp của những tâm hồn
nhân hậu, cao cả, trong sáng của người bình dân.
